Nowy cmentarz żydowski

 

Wiecej na stronie: kirkuty-lublin.pl

W sierpniu 1829 r. czterej lubelscy Żydzi (Nachum Morgenstern, Symcha Weiman, Jehuda Perec i Mendel Fridliker) w imieniu gminy żydowskiej zakupili od niejakiego Szczepańskiego na gruncie zwanym Grabowieczyzna działkę o powierzchni 6 morgów i 34 pręty (około 3,66 ha) z przeznaczeniem na nowy cmentarz. Ów cmentarz założony został na północ od miasta, poza granicą zabudowy, i rozciągał się wzdłuż idącej na północ drogi (obecnie ul. Walecznych). Przed 1839 r. kirkut otoczono ceglanym murem. W części południowej (od strony miasta) znajdował się plac z domem przedpogrzebowym i drogą dojazdową. Cmentarz miał kształt prostokąta sukcesywnie wydłużanego przez powiększanie terenu grzebalnego od strony północnej. Grunt dokupowano już w drugiej połowie XIX w.

W 1918 r. utworzono przy nowym kirkucie mały cmentarzyk wojskowy, na którym pogrzebani zostali żołnierze-Żydzi polegli w czasie wojny w bitwach w okolicach Lublina, walczący w armiach rosyjskiej i austrowęgierskiej. Odnalazł się tylko jeden nagrobek z tej nekropoli.
Kirkut powiększano następnie w latach 1922 i 1933 (po jednej mordze, czyli po 5598 m2) tak, że w 1933 r. jego powierzchnia grzebalna „bez ulic” wynosiła 8,6428 ha. Owe „ulice” to zapewne alejki dzielące najnowsze partie cmentarza na kwatery – według nowoczesnego już planowania nekropoli żydowskich. Kirkut ten jako całość nie wzbudzał zainteresowania badaczy toteż, poza kilkoma fotografiami i zdawkowymi wzmiankami w literaturze, trudno znaleźć dokładniejsze przekazy o jego wyglądzie. W 1919 r. Majer Bałaban tak o nim pisał: „Tysiące dużych i małych nagrobków z dala wygląda spoza czworobocznego muru cmentarnego i świadczy o wielkości obecnej gminy żydowskiej w Lublinie.”, a dziesięć lat później jedynie, że cmentarz „nie posiada nic godnego widzenia”.

Podczas II wojny światowej, z powodu warunków panujących w getcie oraz egzekucji, zmarłych było tak dużo, że w 1940 r. teren grzebalny powiększony został od strony północnej o 2,5 ha, a do czasu likwidacji getta w 1942 r. pogrzebano na owym „cmentarzu gettowym” ponad 6000 osób. Po 1942 r. kirkut był systematycznie niszczony. Wojnę przetrwały nieliczne nagrobki, które później zaginęły. Po 1960 r. teren cmentarza został splantowany i przecięty w poprzek szeroką ulicą (obecnie Al. Władysława Andersa), a część terenu na północnym krańcu zabudowano.

 

Z pierwotnego założenia cmentarza przetrwały fragmenty ceglanego muru wzdłuż boku południowego i wschodniego. Przy wschodnim murze stoi ohel (w obecnej wersji odbudowany w 1998 r.) lubelskiej dynastii cadyków Eigerów, w którym spoczywają: Jehuda Lejb ben Szlomo (zm. 1888), jego syn Awraham (zm. 1914) i jego wnuk Jisrael Noach (zm. 1930) oraz Cadok ben Jaakow ha-Kohen (zm. 1900).

Od lat powojennych wydzielona ogrodzeniem, południowa część terenu cmentarza służy jako aktualnie czynny żydowski cmentarz grzebalny. Zachował się tu oryginalny ohel rabina Meira Szapiro (zm. w 1933 r.), lecz jego szczątki, w obawie przed profanacją, zostały w 1958 r. ekshumowane i przewiezione do Jerozolimy. Do okresu II wojny odnosi się pomnik nad zbiorowymi mogiłami (wzniesiony w 1947 r.) oraz pomnik nad mogiłą, w której pochowano w 1990 r. szczątki ekshumowane z terenu wtórnego getta na Majdanie Tatarskim.

W latach 1988–1993 (ze środków Fundacji Sary i Manfreda Bass-Frenkel) teren cmentarza został uporządkowany i ogrodzony; na południowym krańcu wzniesiono obiekt architektoniczny z izbą pamięci, na północnym krańcu symboliczny ohel mieszczący lapidarium z odnalezionych fragmentów nagrobków.

W południowej części cmentarza składowane są nagrobki sukcesywnie odnajdywane na terenie Lublina (w tym macewy z Wieniawy) oraz poza miastem (macewy z Głuska).

Andrzej Trzciński

Wybrana literatura:
M. Bałaban, Die Judenstadt von Lublin, mit Zeichnungen von Karl Richard Henker, Berlin 1919.
R. Kuwałek, Cmentarze żydowskie w Lublinie, 1992 (mps w posiadaniu autora).
Sz. B. Nisenbaum, Le-korot ha-Jehudim be-Lublin, Lublin 1889.
A. Trzciński (materiały inwentaryzacyjne).