Historia synagogi
Dawna dzielnica żydowska mieściła się w obrębie Małego Rynku, który od strony południowo-wschodniej niemal przylega do głównego rynku kazimierskiego. Przypuszcza się, że tu właśnie zbudowana została pierwsza, drewniana synagoga w Kazimierzu, nie wiadomo jednak ani kiedy powstała, ani gdzie się ona dokładnie znajdowała. Według wykazu bożnic i domów modlitwy na terenie powiatu puławskiego z 13.11.1922 roku synagoga została założona w 1220 roku. Z dokumentu pochodzącego z 1557 r. dowiadujemy się jedynie o spaleniu się istniejącej tu drewnianej bożnicy oraz o staraniach miejscowej gminy, zmierzających do uzyskania pozwolenia na budowę nowej – murowanej. Nie wiadomo, czy murowana synagoga stanęła w Kazimierzu już w drugiej poł. XVI w., gdyż w istniejących dokumentach nie zachowały się na ten temat żadne informacje.
Wiadomo jedynie, iż nowa synagoga została wybudowana w Kazimierzu jeszcze przed rokiem 1622. Stała prawdopodobnie w tym samym miejscu co późniejsza – działająca do czasów II wojny światowej – synagoga przy ul. Lubelskiej, usytuowana tuż za rynkiem. Bożnica ta uległa zniszczeniu po 1661 r., prawdopodobnie wskutek działań wojennych. Udało się ją odbudować dopiero po 1677 r. dzięki przywilejowi króla Jana III Sobieskiego, jednakże uległa ponownemu zniszczeniu w pierwszej połowie XVIII w. Obecny budynek synagogi pochodzi z drugiej poł. XVIII w. i jest czwartą z kolei budowlą postawioną w miejscu poprzednio zniszczonych. Jest to budynek w stylu późnobarokowym, wzniesiony z kamienia wapiennego na planie prostokąta (14,8 x 16,9 m), nieotynkowany, z łamanym, krytym gontem dachem. Pierwotnie – jak się wydaje – jej jedynym pomieszczeniem była sala główna, do której z czasem – zapewne w końcu XIX w. – dobudowano wzdłuż ściany północnej sale modlitewne dla kobiet.
Po I wojnie światowej od strony zachodniej dostawiono sień z wydzielonymi izbami i drugim babińcem na piętrze. Salę modlitw przykrywała ośmioboczna drewniana kopuła, która – podobnie jak ściany sali modlitw – ozdobiona była polichromiami pochodzącymi z końca XVIII w. Polichromie te jednak nie zachowały się. Z istniejących opisów wiadomo, że pojawiały się na nich motywy roślin i zwierząt. Dość dokładny opis wnętrza synagogi z okresu międzywojennego pozostawił Wacław Husarski – badacz kazimierskiej przeszłości i architektury. Opisywał on polichromie kazimierskiej synagogi jako "naiwne, ale nie pozbawione wdzięku". Choć z oryginalnych elementów wyposażenia wnętrza nie przetrwał żaden, na podstawie istniejących źródeł wiadomo, iż na ścianie wschodniej – na wprost wejścia – znajdował się aron ha-kodesz, zaś na środku sali stała bima.
Synagoga w Kazimierzu została zamknięta przez hitlerowców w 1939 r. i aż do ostatnichdni okupacji przetrwała w nienaruszonym stanie. Jednakże w lipcu 1944 r., tuż przed wycofaniem się z miasta, Niemcy zdewastowali i częściowo zburzyli budynek. Po zakończeniu wojny bożnica stała opuszczona i popadała w ruinę. Destrukcji dopełnili miejscowi wandale. Powyrywane zostały ławki, zerwana została także polichromowana kopuła.W 1953 r. odbudowano synagogę, wg projektu Karola Sicińskiego, z przeznaczeniem na kino. Odtworzono wówczas dawną formę architektoniczną bożnicy z charakterystyczną ośmioboczną kopułą oraz pierwotnym układem sali modlitw.
Układ pozostałych elementów wnętrza (szczególnie przedsionka i babińca) został zmieniony i przystosowany do potrzeb sali kinowej. Jednym z ciekawych elementów, godnym zauważenia, jest zegar słoneczny znajdujący się na bocznej ścianie budynku. Na zewnętrznej, południowej ścianie wmurowana jest tablica z napisem: Ku czci trzech tysięcy polskich obywateli żydowskiej narodowości, dawnych mieszkańców Kazimierza Dolnego, zamordowanych przez okupanta hitlerowskiego w czasie II wojny światowej.
