Od XV do XIX w. Wieniawa była prywatną jurydyką w pobliżu Lublina, od 1826 r. miasteczkiem rządowym, a w 1916 r. włączona została w obszar administracyjny Lublina, przy tym samodzielną dotychczas Żydowską Gminę Wyznaniową Wieniawy przyłączono do gminy lubelskiej. W ciągu XVII w. Wieniawa ukształtowała się jako organizm o charakterze małomiasteczkowym z typowym układem urbanistycznym, z rynkiem w centrum. Położenie podstawowych obiektów gminnych (synagoga, bet ha-midrasz, cmentarz) w pobliżu centrum świadczy o wczesnym osadnictwie żydowskim. Najwcześniejszą wzmiankę o tych obiektach mamy z 1775 r., gdy w inwentarzu Wieniawy cmentarz wymieniony jest obok synagogi, łaźni i domu rabina. Dokładniejsze informacje o położeniu tych obiektów znamy ze źródeł kartograficznych od schyłku XVIII w. Pokazują one, że kirkut znajdował się za wschodnim narożem rynku i rozciągał do brzegu wielkiego stawu. U schyłku XIX w. osiągnął już swoją ostateczną powierzchnię o kształcie dwu nieregularnych czworoboków stykających się przy narożach. O jego wyglądzie wiemy bardzo mało. Majer Bałaban, który odwiedził Wieniawę w 1919 r. i sporządził jej malowniczy opis, jedynie wzmiankuje „cmentarz ze swoimi zwykłymi, białymi nagrobkami”. Pojedyncze fotografie z okresu międzywojennego ukazują fragmenty kirkutu z typowymi macewami z tego czasu, co świadczy, że cmentarz funkcjonował do II wojny światowej. Starsza część cmentarza otoczona była rozpadającym się murem, nowsza parkanem z desek.

Od marca 1940 r. Niemcy rozpoczęli deportację Żydów z Wieniawy, następnie niszczenie domów i obiektów gminy, w tym cmentarza. Nagrobki posłużyły do utwardzania nawierzchni ulic oraz podwórek posesji zajętych przez Niemców. Na miejscu zespołu synagogalnego i części terenu cmentarza, którego pagórkowata powierzchnia została splantowana, Niemcy utworzyli stadion sportowy. Po 1950 r. został on rozbudowany dla potrzeb klubu sportowego „Lublinianka” i funkcjonuje do dziś. Z terenu cmentarza zachował się tylko wschodni fragment (między stadionem a ul. Czechowską) wraz z dawnym domem przedpogrzebowym (zaadaptowanym na cele mieszkalne).

W latach 1995 i 1997 z niektórych miejsc na terenie Wieniawy wydobyte zostały macewy, którymi wyłożone były podwórka, i przewiezione do lapidarium na nowym cmentarzu. Jest to zaledwie 27 stel z okresu od pierwszej połowy XIX w. do początku XX w. W 2009 r. na ocalałym fragmencie kirkutu Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie wraz z jej filią w Lublinie ustawiły stelę z inskrypcją upamiętniającą wieniawską gminę żydowską i jej cmentarz.

Andrzej Trzciński

Wybrana literatura:
M. Bałaban, Die Judenstadt von Lublin, mit Zeichnungen von Karl Richard Henker, Berlin 1919.
R. Kuwałek, Społeczność żydowska na Wieniawie w XIX i XX wieku, [w:] Żydzi w Lublinie. Materiały do dziejów społeczności żydowskiej Lublina, red. T. Radzik, t. II, Lublin 1998, s. 173-204.
A. Trzciński (materiały inwentaryzacyjne).